سوزن‌دوزی

سوزن‌دوزی : هنر سنتی دوختن روی سطح انواع پارچه، چرم، نمد و یا هر سطح دیگری که قابلیت فروبردن سوزن را داشته باشد.

چکیده :

دوخت‌های سنتی ایران شامل سه بخش عمده ؛ سوزن‌دوزی‌ها، قلاب‌دوزی‌ها و پوشاک محلی است . سوزندوزی بیش از صد و پنجاه رشته و صدها دوخت را دربرمی‌گیرد.

سوزندوزی‌ها با توحه به موادکاربردی و ابزار آنها که سوزن است ، (سوزندوزی) نامیده می‌شوند . هنر سوزندوزی یکی از شاخه‌های هنرهای سنتی است که خود به تنهایی شامل زیر مجموعه‌های بسیاری است، لذا به لحاظ گستردگی و تنوع یکی از مهمترین شاخه‌های هنری ایران محسوب می‌شود که از دیر باز نقش عمده‌ایی در تزیین پوشاک وملزومات زندگی … داشته است و با در نظر گرفتن مواد مصرفی، استفاده از نقوش، رنگ‌ها، روش‌های دوخت و کاربردهای آنها، سوزندوزی‌ها از تنوع بسیار زیادی برخوردارند که متاٴثر از تغییرات، افت و خیزهای تاریخی، اجتماعی و دگرگونی‌هایی است که در طی پیشینه تاریخی عظیمی، در آن به وجود آمده است. نقوش در سوزن‌دوزی‌ها به‌صورت شفاهی از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و هر‌کدام مفهومی و بار فرهنگی داشته‌اند و سوزن‌دوزی‌ها در مناطق مختلف فرهنگ و سنن یک قوم را بیان می‌کنند.

مفهوم شناسی :

سوزندوزی‌ها با توجه به موادکاربردی و ابزار آنها که سوزن است ، (سوزندوزی) نامیده می‌شوند .

سوزَنْ‌دوزی: صنعت دستیِ آمیخته با هنر سنتی دوختن روی سطح انواع پارچه، چرم، نمد و یا هر سطح دیگری که قابلیت فروبردن سوزن را داشته باشد . در منابع گذشته، این صنعت را سوزن‌کاری نیز گفته ، و آن را چنین تعریف کرده‌اند : ریزکاری و ایجاد گل‌و‌بته با سوزن و نخ روی پارچه است[1]. در برخی از منابع، سوزن‌دوزی همان «رودوزی» (در برابر تودوزی یا زیردوزی ) تلقی شده است و تعاریفی نیز برای آن قائل شده‌اند؛ از‌جمله : دوختن نقشی با نخ و سوزن، و گاه نگین و نوار بر پارچه. 

هنر سوزندوزی یکی از شاخه‌های هنرهای سنتی است که خود به تنهایی شامل زیر مجموعه‌های بسیاری است، لذا به لحاظ گستردگی و تنوع یکی از مهمترین شاخه‌های هنری ایران محسوب می‌شود که از دیر باز نقش عمده‌ایی در تزیین پوشاک، ملزومات زندگی … داشته است[2] .

با در نظر گرفتن مواد مصرفی، استفاده از نقوش، رنگ‌ها، روش‌های دوخت و کاربردهای آنها، سوزندوزی‌ها از تنوع بسیار زیادی برخوردارند که به انواع آن اشاره خواهیم کرد .

پیشینه سوزن‌دوزی

این هنر پیشینه تاریخی عظیمی دارد که در طی تغییرات و افت و خیزهای تاریخی و اجتماعی تاٴثیراتی را پذیرفته‌اند و دگرگونی‌هایی در آن به وجود آمده است. یکی از قدیمی‌ترین نمونه‌های موجود، تن‌پوش زنان ایلامی است که در مجسمۀ عاجی (مربوط به هزارۀ ۲ ق‌م) نشان داده شده است[3]. این تن‌پوش با تزیینات مخصوصی که دارد، لباس رسمی و تشریفاتی زنان ایلامی را می‌نمایاند. قسمت جلو و پشت پیراهن تزییناتی مانند نواردوزی و شلال‌دوزی دارد؛ دامن آن کاملاً بلند است و در لبۀ پایین دامن و بالاتنۀ پیراهن، شیارهایی تزیینی دیده می‌شود؛ آستین کوتاه پیراهن نیز دارای حاشیه‌دوزی تزیینی است؛ شالی هم بر روی شانه افکنده شده که قسمت راست جلو و پشت پیراهن را فراگرفته و از دوخت‌های تزیینی در حاشیه برخوردار است  اما  قدیمی‌ترین نمونه هنر سوزن‌دوزی که امروزه در دست داریم مربوط به دوران سلجوقی است [4]. این هنر در قرن هفتم و هشتم تحت تاٴثیر هنر چین قرارگرفت و از تنوع بیشتری برخوردار شد؛ در دوران صفویه هنر سوزن‌دوزی همگام با سایر هنرها در شهر قزوین رواج کامل پیدا کرد [5].

انواع سوزن‌دوزی‌

سوزن‌دوزی‌ها به شش دسته تقسیم می‌شود که همۀ آنها بی‌شک برخواسته و تاثیر گرفته از شرایط مختلف تاریخی، جغرافیایی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و اعتقادی هستند و با این آمیختگی عمیق، ریشه درفرهنگ مردمی دارند:

1. سوزن‌دوزی‌هایی که به‌سبب پرکاری، زمینۀ اصلی آن مشخص نیست و دوختهای الوان موجب پیدایش زمینۀ تازه‌ایی شده‌اند که مواد مصرفی آنها الیاف مختلف از جنس ابریشم، کتان،پنبه، کنف ، پشم  و مو است [6]

 مانند:  ابریشم دوزی ممقان تبریز(ممقان‌دوزی)، بلوچ‌دوزی پرکار، گلشن دوزی(ابریشم دوزی هزاره ها) ،ابریشم دوزی کردستان موسوم به کردی‌دوزی، خامه دوزی سیستان، ترکمن دوزی( طایفه تکه) و ………..

• سوزن‌دوزی‌هایی که قسمتی از زمینه را با دوخت پر نموده و بخشهایی از زمینه پارچه قابل رویت است[7].

مانند : درویش دوزی، ابریشم دوزی ارومیه، مضاعف دوزی(بخارا دوزی)، گلدوزی، پته دوزی(سلسله دوزی، فطه دوزی )، گلشن دوزی ،بلوچ دوزی فنوجی، نقش دوزی، خامه دوزی بیرجند، قزاق دوزی، ترکمن دوزی، لابه‌لا دوزی

•  سوزن‌دوزی‌هایی که به شکل خاص، یعنی با جابه‌جا‌کردن و بیرون‌آوردن تار‌ یا ‌پود وگاهی بریدن قسمتهایی از سطح پارچه   صورت می‌گیرند[8] .

مانند : سکمه‌دوزی، شبکه‌دوزی، بردری دوزی، چشمه دوزی، توردوزی، ژوردوزی ها و ……

• سوزن‌دوزی‌هایی که مواد فلزی، شیشه‌ایی، صدفی و چوبی آذینگر زمینۀ پارچه‌اند و امروزه با اشکال سه بعدی یا تجسمی در قالب حشرات، پرندگان،گلها و اشکال مختلف دوخته می شوند[9]
• دوختهایی که سوزن و قلاب در نقش‌آفرینی روی زمینه پارچه به شکل معمول نقشی ندارند و با عبور دادن نوارهای فلزی مثل خوس و نقده از میان تار‌و‌پود پارچه یا تور  طرحها و نقش های مورد نظر را  هنرمند با مهارت پدید می‌آورد[10].
•  سوزن‌دوزیهایی که با دوختن نوارهای دست ساز،پارچه های رنگی و مواد دیگر سطح پارچه را زیبا می سازندو گاه خود زمینه جدید دیگری بوجود می آورند[11] .

 مانند : تابلمه‌دوزی، قیطان‌دوزی، پیت‌دوزی، یراق‌دوزی، معرق پارچه، خاتمی‌دوزی، تکه دوزی(اپلکه)، چهل‌تکه‌دوزی

ابزارها و وسایل مورد نیاز در سوزن‌دوزی

اساسی‌ترین ابزار سنتی سوزن‌دوزی انواع نخ، سوزن و پارچه است . اما وسایل و ابزارهای جانبی دیگری برای بهتر انجام‌گرفتن کار به کمک سوزن‌دوز می‌آیند، مانند کارگاه، قیچی سرکج، و انگشتانه که در بعضی موارد جزو ابزارهای اصلی و جداناشدنی کار سوزن‌دوزی است. همچنین ابزارها و وسایل دیگری ضمن اجرای بعضی سوزن‌دوزیها لازم می‌شود، مانند لایی‌چسبان برای ضخامت‌دادن به پارچه (در صورت نیاز)، طرح، قلم برای انتقال طرح، کاربن یا میز نور، بشکاف و تیغ برای بریدن تار یا پود پارچه، اتو برای اتوکشی و الصاق لایی‌چسبان به پارچه، و برخی وسایل دیگر که با توجه به نوع کار، جزو ملزومات محسوب می‌شوند، مثل انواع مُهره‌ها، نگین و  نخهای فلزی [12].

نقوش سوزن‌دوزی

استفاده از نقوش در سوزن‌دوزی‌ها گاهی نه‌تنها حاصل خلاقیت دوزنده است، که در پروندۀ هنـری سده‌های گذشته وجود دارد و به‌صورت شفاهی از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و هر‌کدام مفهومی و بار فرهنگی داشته‌اند و به‌طور‌ قطع با استناد به همین نقوش، تاریخ تقریبی هر‌یک از رشته‌های سوزن‌دوزی را می‌توان حدس زد [13]

می‌توان نقوش سوزندوزی ها را به 11دستۀ مشخص، تقسیم کرد [14].

1.  نقوش گیاهی: انواع گل و برگ، درخت زندگی، نیلوفر آبی، درخت سرو، درختچۀ زرشک، جو، گندم، و میوه‌ها (انگور، سیب، گیلاس، گلابی، انبه، زالزالک)؛
2.  نقوش انسانی: زن، مرد، دختر، پسر، دست، چهره، چشم، و انگشتان دست؛
3. نقوش حیوانی: پرندگان، چهارپایان، ماهی، خزندگان و حشرات؛
4. نقوش گیاهی:انواع گل‌ها،درخت زندگی، درخت سرو
5.  نقوشی از عناصر طبیعت؛ کوه، امواج آب، آسمان،زمین،ستاره،خورشید،باران،،شمسه،شب و روز،باغچه
6. نقوش تجریدی و نمادین سواستیکا،گردونه خورشید، بته جقه، شاخ قوچ، شاخ گاو،
7.  نقش اشیاء .شانه، چنگه، پیکان، چرخ،  نردبان، خانه، چادر، خیش
8. اشکال هندسی؛ مربع، دایره، مثلث، نیم دایره، مربع ها و دایره های متداخل، لوزی، پنج وهشت ضلعی نقش موجودات افسانه‌ای؛ گریفین‌ها، سیمرغ، اژدها،
9.  نقوش کتیبه ایی و خطاطی؛ نسخ، نستعلیق، تایپوگرافی،
10. نقوش ترکیبی ؛ اشکال هندسی و شاخ قوچ ، اشکال هندسی و ترکیبی بلوچ دوزی ها
11. لازم به ذکر است هر نقشی در هر حوزۀ فرهنگی اسمی خاص و تعبیری ویژه دارد([15])([16])

فرهنگ مردم

 سوزن‌دوزی‌ها در مناطق مختلف فرهنگ و سنن یک قوم را بیان می‌کنند که علاوه‌بر جنبه تزیینی بیانگر اعتقادات، شرایط تاریخی، جغرافیایی، اعتقادی،سطح طبقاتی و جایگاه اجتماعی افراد است، همچنین در حوزه‌های فرهنگی گوناگون جایگاه ویژه‌ای دارند و حامل مجموعه ای از معانی هستند که از خلال نمادها و نشانه ها درک و تفسیر می‌شوند[17] . و در مراسم خاص با تغییر رنگ‌ها و نقوش، بیانگر شادی، غم، خواهش، اعلام یک واقعه (کوچ، شکار، عروسی و جز اینها)، جنسیت، سن و بسیاری از مسائل بومی دیگرند و جنبۀ شناسنامه‌ای داشته‌اند .

انواع رشته‌های هنر سوزن‌دوزی

باید دانست که هنر سوزندوزی بیش از صد و پنجاه رشته و صدها دوخت را دربرمی‌گیرد، تعدادی از رشته‌ها‌ی سوزن‌دوزی عبارتند از:

ابریشم‌دوزی، پته دوزی، تکه‌دوزی، برجسته‌دوزی، منجوق‌دوزی، شاخه‌دوزی، گلدوزی، گلابتون‌دوزی،  بردری‌دوزی،  قلاب‌دوزی، مزیف‌دوزی، آینه دوزی، معرق دوزی، مرواریددوزی، ملیه دوزی، قیطان دوزی، شماره‌دوزی، سرمه‌دوزی، پیله دوزی، پولک دوزی، سکه دوزی، یراق‌دوزی، زر دوزی، بلوچ دوزی، خوس دوزی، نقده‌وزی….

هر یک از این رشته‌ها با تلفیق چند رشته دیگر از تنوع ویژه‌ای برخوردار می‌شوند و نامی جداگانه می‌یابند .

برای تفهیم بیشتر و طبقه‌بندی صحیح ، انواع سوزندوزی‌ها در جدول‌های زیر براساس جنس مواد و کاربردها ازهم تفکیک می‌کنیم :

جدول (1) تقسیم‌بندی سوزن‌دوزی‌ها نسبت به مواد الصاقی

جدول (2) سوزن‌دوزی‌های متشکل از پارچه،  نوار و رشته‌ها

منابع :

1. آصف‌زاده، محمدباقر، قزوین در گذرگاه هنر، قزوین، بحرالعلوم، ۱۳۷۴ش
2. اکرمن، فیلیس، «پارچه‌های دورۀ ساسانیان»، ترجمۀ زهره روح‌فر، تهران، انتشارات ؟، 1378 ش.
3. آمیه، پیر، تاریخ عیلام، ترجمۀ شیرین بیانی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۴۹ش.
4. انتزاع نمادین در زیباییشناسی هنر بلوچستان نمونه ‌موردی: سوزندوزی بلوچ 2 1 ،شهره جوادی گلناز کشاورز 1 .دکتری پژوهش هنر، پژوهشکدۀ نظر، تهران، ایران. 2 .استادیار دانشکدۀ هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، ایران

نشریه علمی باغ نظر، 16(79 ،)5-14 /دی

• سیری در هنر ایران، به کوشش آرثر اُپهام پوپ و فیلیس اکرمن، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی،۱۳۸۷ ش، ج ۲؛
• شکوهی، فرهنگ، حرف و مشاغل قدیم مردم سمنان و کشور، سمنان، انتشارات حبله رود۱۳۹۱ش
• شهین ابراهیم‌زادۀ پزشکی

• شناسايي نقوش سوزن دوزي بلوچ هاي ايران از منظر عينيت و ذهنيت ، مريم رحيمي، كارشناسي ارشد رشته پژوهش هنر و مربي دانشكده فني وحرفه اي خواهران بجنورد،جغرافيا و روابط انساني، پاييز 1398 ،دوره2 ،شماره2 ،پياپي 6
• منتخب، صبا ،نگرشی بر روند سوزندوزی‌های سنتی ایران:  از هشت هزار سال قبل از میلاد تا امروز. تهران، منتخب صبا. چاپ دوم ،1379 ش.
• ناصر فکوهی،تاریخ اندیشه و نظریه های انسانشناسی، تهران: نشر نی، 1388

[1] (معین، ذیل واژه؛ نیز نک‍ : شکوهی، ۱۴۱).

[2] منتخب، صبا ،نگرشی بر روند سوزندوزی‌های سنتی ایران:  از هشت هزار سال قبل از میلاد تا امروز. تهران، منتخب صبا. چاپ دوم ،1379 ش

[3] اکرمن، فیلیس، «پارچه‌های دورۀ ساسانیان»، ترجمۀ زهره روح‌فر، تهران، انتشارات ؟، 1378 ش.

[4] سیری در هنر ایران، به کوشش آرثر اُپهام پوپ و فیلیس اکرمن، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی،۱۳۸۷ ش، ج ۲؛

[5] شکوهی، فرهنگ، حرف و مشاغل قدیم مردم سمنان و کشور، سمنان، انتشارات حبله رود۱۳۹۱ش

[6] شهین ابراهیم‌زادۀ پزشکی

[7] شهین ابراهیم‌زادۀ پزشکی

[8] شهین ابراهیم‌زادۀ پزشکی

[9] شهین ابراهیم‌زادۀ پزشکی

[10] شهین ابراهیم‌زادۀ پزشکی

[11] شهین ابراهیم‌زادۀ پزشکی

[12] شهین ابراهیم‌زادۀ پزشکی

[13] آمیه، پیر، تاریخ عیلام، ترجمۀ شیرین بیانی، تهران، ۱۳۴۹ ش

[14] انتزاع نمادین در زیبایی‌شناسی هنر بلوچستان نمونه ‌موردی: سوزندوزی بلوچ 2 1 ،شهره جوادی گلناز کشاورز 1 .دکتری پژوهش هنر، پژوهشکدۀ نظر، تهران، ایران. 2 .استادیار دانشکدۀ هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، ایران

[15] انتزاع نمادین در زیبایی‌شناسی هنر بلوچستان نمونه ‌موردی: سوزندوزی بلوچ 2 1 ،شهره جوادی گلناز کشاورز 1 .دکتری پژوهش هنر، پژوهشکدۀ نظر، تهران، ایران. 2 .استادیار دانشکدۀ هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، ایران

[16] شناسايي نقوش سوزن دوزي بلوچ هاي ايران از منظر عينيت و ذهنيت ، مريم رحيمي، كارشناسي ارشد رشته پژوهش هنر و مربي دانشكده فني وحرفه اي خواهران بجنورد،جغرافيا و روابط انساني، پاييز 1398 ،دوره2 ،شماره2 ،پياپي 6

[17] ناصر فکوهی،تاریخ اندیشه و نظریه های انسان‌شناسی، تهران: نشر نی، 1388